Charakter
Zastanawiać się nad istotą charakteru zaczęto od dawna. Jeszcze w Grecji powstały dwie wybitne teorie charakteru. Ponieważ każdą rzecz zrozumieć można najlepiej wtedy, gdy się zapoznamy z jej rozwojem, genezą, przez to najwłaściwszą drogą wyrobienia sobie poglądu na istotę charakteru oraz podania określenia tego będzie droga historyczna. Tak bywa zawsze, gdy chodzi o zagadnienia głębokie i zawiłe. Każda epoka zastawia po sobie w rozumieniu tych zagadnień pewien osad doświadczenia, pewien wysiłek myślenia, który pogłębia naszą znajomość rzeczy i daje nam podstawę do naszej własnej budowli.
W obchodzącym tu nas zagadnieniu wybierzemy też drogę historyczną, a ponieważ różne poglądy, mimo ogromnej nieraz odległości w czasie, mają pewne cechy zasadniczo pokrewne, będziemy mówili o nich jednocześnie, gdyż mimo podobieństwa okazują i różnice, wynikające nie tylko z tej odległości w czasie.
Teorie charakteru podzielić można na dwie główne grupy: 1. teorie fizjologiczne i 2. psychologiczne. Każdą z tych grup można jeszcze podzielić na kilka części. Teorie fizjologiczne podzielimy na dwie części, przy czym do pierwszej zaliczymy te z nich, które są oparte na grubej obserwacji, a do drugiej – liczące się ze współczesnym stanem nauki, operujące jej językiem i metodami. Teorie psychologiczne podzielimy na trzy części. Do pierwszej zaliczymy monograficzne przedstawienie typów ludzkich, jak to bywa np. w powieści lub historii. Do drugiej – te teorie, które są oparte na pewnych założeniach a priori, natury psychologicznej. Do trzeciej wreszcie te, w których na widownię występuje umiejętna metoda badań współczesnej psychologii doświadczalnej.
We wszystkich wymienianych tu teoriach nie wchodzi w grę ocena charakteru pod względem jego wartości moralnej, zajmują się one charakterem ze stanowiska tylko poznawczego. We wpisach następnych zajmiemy się sprawą określenia charakteru ze stanowiska ideałów etycznych i celów wychowania, gdyż tylko tego rodzaju pojęcie charakteru może być zadaniem pracy wychowawczej. Nie można jednak budować wartości, nie licząc się z rzeczywistością i oto dlaczego w tym wpisie zajmiemy się charakterem takim, jakim on jest. Zaczniemy od przedstawienia kilku przykładów teorii fizjologicznych. Rzecz jasna, że czytelnik nie znajdzie tu dokładnego opisu wszystkich teorii, gdyż zajęłoby to zbyt wiele miejsca, a dla celów naszych byłoby zbytecznym. Chodzi tu nam po prostu o odpowiednie, ilustracje do powyżej podanego podziału.
Teorie fizjologiczne. Teorie te spotykamy w Grecji starożytnej. Utrzymują się one dzisiaj w odmiennej nieco formie w życiu potocznym wśród ludzi mało obeznanych z nauką. Jednym z głównych przedstawicieli tych teorii był Hipokrates, tzw. ojciec medycyny. W swym „Traktacie o naturze ludzkiej” rozwija on teorię czterech płynów (krwi, flegmy, żółci i czarnej żółci) i zajmuje się stosunkiem ich do czterech zasadniczych własności przyrody (wilgotność, suchość, ciepło i zimno). Istnienie tych płynów i własności w organizmie ludzkim we właściwej proporcji i zespole daje temperament doskonały, w razie zaś nadmiaru lub braku któregokolwiek z nich powstają temperamenty niedoskonałe”.
Swoją drogą Hipokrates uważał, że wpływ wspomnianych czterech własności jest większy, ma istotniejsze znaczenia dla tworzenia się temperamentu, niż rzeczone płyny. Arystoteles sądził również, że wpływ ciepła i zimna ma wielkie znaczenie dla urabiania się charakteru.
Wśród medyków panowały dwa odmienne zdania. Jedni przypuszczali, że zimno zawsze musi być połączone z wilgotnością, a ciepło z suchością, inni znów konieczności tych połączeń nie uznawali. Dla tamtych istniały dwa główne temperamenty: suchy i ciepły oraz wilgotny i zimny; dla tych było takich temperamentów cztery, o czym łatwo się przekonać, wziąwszy wszystkie możliwe kombinacje z czterech elementów po dwa i odrzuciwszy dwie kombinacje niemożliwe: wilgotny i suchy oraz zimny i ciepły.